"Αργώ", Γ. Θεοτοκά. Παρουσίαση: Π. Αλεξανδρίδης

 

Διαβάζω στον ιστότοπο της Εξωραϊστικής Λέσχης Ανάγνωσης Βόλου, μια παρουσίαση της "Αργώς". Του μυθιστορήματος του Γ. Θεοτοκά. Του λογοτέχνη, του πολιτικού και εθνικού οραματιστή, του φιλοσόφου και πατριώτη, που υπήρξε τόσο ανήσυχο πνεύμα, και έχει -ανεπίγνωστα, ακόμη- μεγάλη εθνική συνεισφορά. "Κάποτε γοητευτήκαμε με (αλλά και απογοητευτήκαμε από) την "Αργώ"'. Αυτή η δήλωση, με έκανε να αναζητήσω την "Αργώ", και μέχρι να την βρώ, διάβασα και τα παρακάτω για την "Αργώ"].

Ο αναγνώστης, Π. Αλεξανδρίδης, διάβασε την Αργώ κι αναζήτησε την αιτία της περιπλάνησης του Θεοτοκά. Και διαβαίνοντας μαζί του τον ίδιο δρόμο, έφτασε να καταλάβει "την πορεία" και την περιπλάνησή του, κι ανακάλυψε -50 χρόνια μετά τον θάνατο του 60χρονου θανόντος συγγραφέα-, εκείνο που ο Θεοτοκάς έκανε με την "Αργώ", στα 30 του. Ο Θεοτοκάς, τότε, δεν είχε την απάντηση, είχε μόνο τα δεδομένα της εποχής του, κι αυτά αποτύπωσε. [1933 ο α΄τόμος της Αργώς, και 1936 ο β΄].Όμως ο Αλεξανδρίδης, μας έδωσε με αφορμή την "Αργώ", στην τελευταία του παράγραφο, την δική του -εξαιρετική- οπτική. Μας έδωσε το στίγμα πως πάνω από όλα στέκει το προσωπικό του καθενός μας χρέος. Κι αυτό, πέρα από την Αργώ, και τον Γ. Θεοτοκά, ως πνευματικό και πολιτικό μέγεθος του περασμένου αιώνα, αναδεικνύει τον Π. Αλεξανδρίδη ως ένα σπουδαίο κι ευαίσθητο δέκτη (και πομπό) σημαντικών μηνυμάτων. Με τονισμένη γραφή επισημαίνονται -από την πλευρά μου- τα σημεία της παρουσίασης του Π. Αλεξανδρίδη, που αιχμαλώτισαν το ενδιαφέρον μου. Γράφει, λοιπόν (http://exbook3.blogspot.gr/2012/05/blog-po st_16.html) ο Παναγιώτης Αλεξανδρίδης, παρουσιάζοντας την "Αργώ":

"Όταν πρωτοδιάβασα την Αργώ του Θεοτοκά ήμουν στα πρώτα χρόνια της εφηβείας μου, όταν τη λογοτεχνία την προσλαμβάνεις περισσότερο με την καρδιά παρά με το μυαλό. Είχα μια θετική εικόνα χωρίς να τη θυμάμαι καλά-καλά και περίμενα να μου δοθεί μια ευκαιρία να την ξαναπιάσω, ώριμος πια. Η αφορμή δόθηκε όταν πρόσφατα η Λέσχη μας την πρόκρινε για ανάγνωση και συζήτηση.

Ο Θεοτοκάς ανήκει στη λογοτεχνική γενιά του '30 μαζί με τους Μυριβήλη, Βενέζη, Κοσμά Πολίτη, Καστανάκη, Καραγάτση, Τερζάκη, κ.α. Η Αργώ είναι το πρώτο του μυθιστόρημα και κυκλοφόρησε σε δύο τόμους, ο πρώτος το 1933 κι ο δεύτερος το 1936. Είναι ένα μυθιστόρημα ιδεών και λιγότερο προσώπων. Ο κεντρικός άξονας είναι η οικογένεια Νοταρά, ο καθηγητής της Νομικής Θεόφιλος Νοταράς και οι τρεις γιοι του, Νικηφόρος, Αλέξης και Λίνος. Παράλληλα με αυτούς κινούνται διάφορα άλλα πρόσωπα: ο Δαμιανός Φραντζής, νέος κομουνιστής από την Πόλη, ο Μανόλης Σκυριανός, πρόεδρος του φοιτητικού σωματείου η Αργώ, ο φιλόδοξος πολιτικός Παύλος Σκινάς και η γυναίκα του, Όλγα, ερωμένη του Νικηφόρου Νοταρά, η Μόρφω, μήλο της έριδος ανάμεσα στους δύο φίλους Αλέξη και Μανόλη, και πολλοί ακόμη δευτερεύοντες χαρακτήρες. Η πλοκή δεν έχει κάποια συνεκτική αφηγηματική γραμμή. Αντίθετα, διασπάται ακολουθώντας τις παράλληλες ιστορίες των διαφόρων προσώπων που πότε εφάπτονται και πότε απομακρύνονται.

Είναι φανερό πως για τον Θεοτοκά οι ατομικές ιστορίες δεν είναι το επίκεντρο του ενδιαφέροντος. Η εστίαση μετατοπίζεται προς το ιστορικό γίγνεσθαι του Ελληνισμού, όχι γενικά αλλά σε μια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, το τέλος της Μεγάλης Ιδέας και τα πολιτικά πράγματα των αρχών της δεκαετίας του '30. Η τριτοπρόσωπη αφήγηση βοηθάει τον Θεοτοκά να κρατήσει αποστάσεις από τους ήρωές του, να τους δει αντικειμενικά, υιοθετώντας όμως την οπτική γωνία αυτού που κάθε φορά έρχεται στο προσκήνιο. Πολλές φορές διακρίνουμε στην αφήγηση έναν ιδιότυπο "διάλογο" ανάμεσα στις απόψεις του συγγραφέα και του ήρωα. Αυτό καταλήγει συνήθως σε μια λεπτή ειρωνεία αλλά και συμπάθεια απέναντι στα μυθιστορηματικά πρόσωπα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ο Θεοτοκάς, φιλελεύθερος αστός ο ίδιος, ενστερνίζεται τις απόψεις των χαρακτήρων που περιγράφει. Στην Αργώ δεν υπάρχουν καλοί και κακοί - τα πιστεύω τους απορρέουν από την κοινωνική τους θέση και την ιδιοσυγκρασία τους.

Ένα από τα μεγάλα πλεονεκτήματα του μυθιστορήματος είναι οι ζωηρότατες ρεαλιστικές περιγραφές του, με αποκορύφωμα τις σκηνές πλήθους, που αντίστοιχές τους μόνο στο μεγάλο ευρωπαϊκό μυθιστόρημα (Φλομπέρ, Ουγκό, Τολστόι, κλπ.) συναντάς. Ίσως αυτό να μην ισοφαρίζει την έλλειψη μιας συνεκτικής μυθιστορηματικής σύνθεσης, αλλά σίγουρα τον αναγνώστη θα τον συναρπάσει η πάλη των ιδεών που τόσο μοιάζει με του σήμερα, η καθαρή, ρέουσα γλώσσα και η ιστορική αίσθηση που διαπερνά το σύνολο του έργου.

Η κατάληξη της Αργώς είναι αντίστοιχη με το πνεύμα που διακατέχει το σύνολο του έργου: η ήττα της Μεγάλης Ιδέας δεν οδήγησε σε ένα καινούργιο εθνικό στόχο. Η Ιστορία μοιάζει να μην έχει νόημα. Έτσι κι η Αργώ - επιτρέψτε μου τη μεταφορά - πλέει ξυλάρμενη στα πέλαγα του κόσμου σε μιαν Οδύσσεια χωρίς τέλος, με τους Αργοναύτες νεκρούς, απογοητευμένους ή ξεχασμένους στις αγκαλιές της Καλυψώς (πχ. του Παρισιού). Το καθήκον (το "χρέος") που βρίσκει ως διέξοδο ένας από τους ήρωες είναι ίσως ένας λόγος ύπαρξης στον μικρόκοσμο που καλείται να ζήσει κανείς όταν οι μεγάλες ιδέες πεθαίνουν. Αυτό, κι η Τέχνη".

Σημειώσεις:
1. Διαβάζω εδώ: http://www.retrodb.gr/wiki/index.php/%CE%91%CF%81%CE%B3%CF%8E, πως η "Αργώ" έγινε το 1980 τηλεοπτική σειρά 26 επεισοδίων, που παίχτηκε στην Ελληνική τηλεόραση (και στο εξωτερικό), και πως δεν υπάρχει πια στα αρχεία της Ελληνικής τηλεόρασης, γιατί σβήστηκε στις 9/2/1984(!)

2. Κι εδώ: http://www.tovima.gr/culture/article/?aid=436704, πως πρόκειται για "Κλασικό και επίκαιρο βιβλίο, που ξαναδιαβάζοντάς το, βρίσκει κανείς ότι η Ελλάδα του Μεσοπολέμου μοιάζει να έχει πολλά κοινά σημεία με το σήμερα".

3. Για να μην το ξέρουμε ακόμη, πολλοί από εμάς τους σύγχρονους Έλληνες, και για να μην θέλουμε (αφού το σβήσαμε!)  να ξαναδούμε -και μάλιστα σήμερα- το έργο αυτό, που -ως δημόσιο- πληρώσαμε για να γυριστεί,  την στιγμή που μας συμβαίνουν όλα αυτά που μας συμβαίνουν, θα πεί πως δεν πήραμε διδάγματα από την ιστορία και την ιστορική μας καθημερινότητα, και πως εξακολουθούμε να πορευόμαστε χωρίς σχέδιο...

4. Όλα τούτα, με οδηγούν σε μια θέση, που διαβάζω (http://www.alopsis.gr/alopsis/foititis.htm) στον "Φοιτητή" του Α. Τσέχωφ [που τον είχε άλλοτε παρουσιάσει η "Φιλαρέτη"], και δικαιώνω απόλυτα τον Π. Αλεξανδρίδη, που καταλήγει στην παρουσίαση της Αργώς", όπως -παραπάνω- καταλήγει: 

"Ὁ Ἰβὰν Βελικοπόλσκι, φοιτητὴς τῆς θεολογικῆς Ἀκαδημίας, υἱὸς τοῦ νεωκόρου, ἐπιστρέφοντας ἀπὸ τὶς σπουδές του στὸ σπίτι, περπατοῦσε ὅλην τὴν ὥρα στὸ δρομάκι μέσα στὸ λιβάδι, ποὺ πλημμύριζε κάθε χρόνο.

Τοῦ εἶχαν ξεπαγιάσει τὰ δάχτυλα καὶ τὸ πρόσωπό του εἶχε κοκκινίσει ἀπὸ τὸν ἀέρα. Τοῦ φαινόταν, ὅτι αὐτὴ ἡ ξαφνικὴ ψύχρα χάλασε σὲ ὅλα τὴν τάξη καὶ τὴν ὁμόνοια· ὅτι τὴν ἴδια τὴν φύση τὴν εἶχε πιάσει φόβος, καὶ γι’ αὐτὸ τὰ βραδινὰ σκοτάδια πύκνωσαν πιὸ γρήγορα, ἀπὸ ὅ,τι ἔπρεπε. Γύρω του ἦταν ἠρεμία καὶ κάπως ἰδιαιτέρως σκοτεινά. Μόνο στοὺς κήπους τῶν χηρῶν, κοντὰ στὸν ποταμό, ἔφεγγε μιὰ φωτιά· ὁλόγυρα δέ, καὶ ἐκεῖ ποὺ ἦταν τὸ χωριό, τέσσερα περίπου βέρστια μακριά, ὅλα πνίγονταν ἐντελῶς στὸ κρύο βραδινὸ σκοτάδι. Ὁ φοιτητὴς θυμήθηκε πώς, ὅταν ἔφευγε ἀπὸ τὸ σπίτι του, ἡ μητέρα του, ποὺ καθόταν ξυπόλυτη στὸ πάτωμα τοῦ προθαλάμου, καθάριζε τὸ σαμοβάρι, καὶ ὁ πατέρας του ἦταν ξαπλωμένος ἐπάνω στὴν θερμάστρα καὶ ἔβηχε. Τότε ἔτυχε νὰ εἶναι Μεγάλη Παρασκευή, γι’ αὐτὸ στὸ σπίτι δὲν ἔβραζαν τίποτε, καὶ πεινοῦσε βασανιστικά. Καὶ τώρα, ζαρώνοντας ἀπὸ τὸ κρύο, ὁ φοιτητὴς σκεφτόταν ὅτι ὁ ἴδιος ἀέρας φύσαγε καὶ ἐπὶ Ρούρικ, καὶ ἐπὶ Ἰβὰν τοῦ Τρομεροῦ, καὶ ἐπὶ Πέτρου, καὶ ὅτι ὑπῆρχε καὶ τότε ἡ ἴδια φοβερὴ φτώχεια, ἡ πείνα, οἱ ἴδιες τρύπιες ἀχυροσκεπές, ἡ ἀμάθεια, ὁ καημός, ἡ ἴδια ἐρημιὰ γύρω, τὸ σκοτάδι, τὸ αἴσθημα πιέσεως – ὅλη αὐτὴ ἡ φρίκη ἦταν, εἶναι καὶ θὰ εἶναι πάντοτε· καὶ ἂν περάσουν ἀκόμη χίλια χρόνια, ἡ ζωὴ δὲν θὰ εἶναι καλύτερη. Καὶ δὲν ἤθελε νὰ πάει στὸ σπίτι του".