Ο αρχαίος και ο νέος ελληνικός κόσμος, σήμερα

Ο κόσμος μας. Κάποτε και τώρα.

Είναι αδιαμφισβήτητο το «μεγαλείο» του αρχαίου ελληνικού κόσμου, του πνεύματος και της ζωής που σάρκωσε. Γιατί τα είχε όλα, όσα μπορούσε η εποχή να δώσει. Ο λόγος απέκτησε τη δύναμη και τη σαφήνεια, που μόνο το φως μπορεί να δώσει στα πράγματα και μόνο η λαμπρότητα του ήλιου μπορεί να αναδείξει. Κι ο λόγος των αρχαίων έγινε δύναμη και φώς, έγινε συμπέρασμα και «κανόνας» ζωής. Μέτρο, ανάμεσα στον άνθρωπο και στον Θεό.

Αλλά δεν έφτασε να γίνει και πράξη ζωής του ανθρώπου. Το αρχαίο Ελληνικό πνεύμα, όσο και αν υπερτερεί των συγχρόνων του πολιτισμών, έφτασε ώστε η μέν φιλοσοφία του να εκπέσει σε σοφιστεία και λογο-παικτική, η δε πολιτεία (το πολιτεύεσθαι) να προκαλεί άγος και να συνιστά διαστροφή του πολιτεύματος, ενώ η δημαγωγία των πολιτικών της κάθε εποχής συχνά οδηγεί τις κοινωνικές ομάδες σε αλληλοσπαραγμούς, σε πολέμους και προδοσίες.

Η αρχαία Ελληνική Γραμματεία τελικά εξέπεσε σε «ρητορική» χωρίς αντικείμενο διδασκαλίας. Για τί πράγμα, εξ άλλου, θα μπορούσε να μιλήσει το ελληνικό πνεύμα την εποχή της ρωμαϊκής ακμής;

Αλλά δεν γίνεται πια να καταργηθούν τα πνευματικά ύψη που είχαν προσεγγιστεί. Τα πνευματικά ύψη, που θαρρείς ο Θεός οδήγησε εκεί τον άνθρωπο. Γιατί η μνήμη του ανθρώπου, σαν τα γνώρισε και σαν έζησε έστω και για λίγο μ' αυτά, ή σαν τ' άκουσε - παραμύθια, που μαγεύτηκε απ' αυτά-, νοσταλγικά πια τ' αναζητά και πεθυμά ένα καινούργιο συναπάντημα μαζί τους. Για να γλυκάνει της ψυχής την ξεραΐλα, τη σκλαβιά, την «πείνα» για το ωραίο και το υψηλό ή για να νοιώσει μέρος αυτών, κληρονόμος, δωρεο-δόχος, ή συνεχιστής της παλιάς και δημιουργός μιας νέας εφάμιλλης παράδοσης.

Ο μαθητής του Αριστοτέλη, ο Μ. Αλέξανδρος και η φιλοδοξία του να βγεί από τα ελληνικά σύνορα (βασιλιάς κι «ελευθερωτής» του κόσμου από την περσική επιθετικότητα και δεσποτεία, καλλιεργητής του ελληνικού πνεύματος και σ' άλλους τόπους, αφού διατηρεί τους τοπικούς άρχοντες -όπου μπορεί-, κλπ), αποτελεί τη θρυαλλίδα για την επόμενη φάση της δημιουργίας του Ελληνικού πνεύματος.

Και το ενδημών στον ελλαδικό χώρο πνεύμα, μετώκησε και μεγαλούργησε, στις τέχνες και στα γράμματα, στη Μικρά Ασία. Τον τόπο, όπου ο Αλέξανδρος μετέφερε τον ελληνισμό. Το πνεύμα και την ενέργειά του. Κι έκανε τον τόπο, κήπο, με θέατρα, και στίβους, και μ' εκπάγλου κάλλους ναούς και μνημεία (βλ. εδώ: Ελληνικούς Τόπους).

Όλη η Μικρά Ασία, έχει στα σπλάχνα της θαμμένα κι άθαφτα, ερείπια και ενεργά κτίσματα, μνημεία, ναούς παλαιούς και νέους, πόλεις ολόκληρες κτισμένες σε αλλεπάλληλα επίπεδα, για το φόβο των πειρατών, των εισβολέων και των εχθρών. Τόποι που γίναν Όμορφοι Ελληνικοί, με το Ελληνικό Πνεύμα-όχημα του κάλλους. Αλλά το κάθε όχημα προορίζεται για μια πορεία.

Και καθώς η Ελληνική γλώσσα διαδόθηκε στο μεγαλύτερο μέρος του κόσμου που θα μπορούσε άνθρωπος της εποχής να φανταστεί, και καθώς έγινε πια καλά γνωστή κι επικράτησε, ήρθε η ώρα η Ελληνική Γλώσσα να γίνει το όχημα ενός νέου κόσμου.

Εκείνη η (αρχαία ελληνική) φιλοσοφία και η γραμματεία χρειαζόταν ένα «ποτάμι, για να πέσει μέσα σ' αυτό, και να την οδηγήσει σε νέα παραγωγή και δημιουργία». Αυτό έγινε, με την εμφάνιση του Χριστού και της διδασκαλίας του, αλλά πολλοί είναι -ακόμη και σήμερα- που δεν το «είδαν». Στον Ευαγγελιστή Ιωάννη (κεφ. 12 § 20-23) διαβάζουμε: «Ήσαν δε τινες Έλληνες εκ των αναβαινόντων ίνα προσκυνήσωσιν εν τη εορτή. Ούτοι ούν προσήλθον Φιλίππω τω από Βηθσαϊδά της Γαλιλλαίας και ηρώτων αυτόν λέγοντες: κύριε θέλομεν τον Ιησούν ιδείν. Έρχεται Φίλιππος και λέγει τω Ανδρέα και πάλιν Ανδρέας και Φίλιππος λέγουσι τω Ιησού, ο δε Ιησούς απεκρίνατο αυτοίς λέγων: “ Ελήλυθεν η ώρα ίνα δοξασθή ο υιός του Ανθρώπου”».

Για την ακρίβεια, ο πολιτισμένος κόσμος έζησε μέ αυτή τη γνώση και την πληροφορία πολλές εκατοντάδες χρόνια, πριν από την άλωση της Πόλης και μετά, αλλά καθώς οι νέοι «πολιτισμοί που ανέτειλαν» με τις εξερευνήσεις, τις ποντοπορίες τους για νέα εδάφη και τη φιλοδοξία να διαδεχθούν την χιλιόχρονη πεθαμένη χριστιανική αυτοκρατορία, ο διαφωτισμός και ο μαρξισμός, έθαβαν κυριολεκτικά τους προηγούμενους! Κι από τους αρχαιοέλληνες βρεθήκαμε στο διαφωτισμό, χωρίς την ανατολική ρωμαϊκή αυτοκρατορία (που ιδιοτελώς τη βαφτίσανε «βυζάντιο», και μάλιστα εκατό χρόνια μετά την κατάλυσή της), χωρίς πατέρες της ερήμου, και κυρίως χωρίς ιερά εξέταση! Ναί, αυτό οι δυτικοί χριστιανοί ήθελαν οπωσδήποτε, να ξεχαστεί! να ξεχαστεί εντελώς η ιερά εξέταση και οι ληστρικές σταυροφορίες, οι αγριότητες και τα φονικά της γαλλικής επανάστασης η οποία ετοίμασε τον διαφωτισμό!

Σ' εμάς είναι καλά γνωστό πως η διδασκαλία του Χριστού συμπληρώνει και ταιριάζει με τα ελληνικά ιδεώδη (*). Όμως τούτη την αλήθεια την αποσιώπησαν όχι μονάχα ξένοι κι εχθρικά διακείμενοι προς το ελληνικό πνεύμα, αλλά κι έξοχοι αρχαιολάτρες, ελληνιστές. Και οι προγόνοπληκτοι Έλληνες. Μα έτσι άφησαν χωρίς προοπτική, χωρίς θέατρο, χωρίς στίβο το ελληνικό πνεύμα. Να είναι μια δάδα που καίει, μα δεν φωτίζει, ούτε θερμαίνει. Να είναι ένας σπόρος πεταμένος ανάμεσα σε πέτρες, χωρίς τη δυνατότητα να καρπίσει. Να είναι γνώση και πληροφορία, χωρίς χρήση και αντικείμενο.

Η γονιμοποίηση του αρχαίου Ελληνικού Πνεύματος από τη Χριστιανική Διδασκαλία -είναι γεγονός, πως- οδήγησε σε ουράνια ύψη σύλληψης και δημιουργίας (θεολογία πεζογραφία, σχόλια, θεολογική ποίηση και φιλοσοφία, ζωγραφική και διακοσμητική τέχνης).

Η έρημος γέμισε από αναζητώντες την συνάντηση με το Θείο, κι οι ερημίτες αυτοί έγραψαν θεολογικά έπη, άγνωστα σε πολλούς σήμερα, που γι' αυτό ακριβώς-επειδή δεν τα γνωρίζουν- θεωρούν την πίστη στη διδασκαλία του Χριστού κάτι ρηχό και αφελές.

Πολλοί από τους πατέρες αυτούς σπουδάσανε φιλοσοφία στην Αθήνα, όπως ο Μέγας Βασίλειος και ο Γρηγόριος ο Θεολόγος ο Ναζιανζηνός, που μαζί με τον Ιωάννη το Χρυσόστομο είναι οι γνωστοί μας Τρεις Ιεράρχες. Οι τρεις τους έχουν έργο εφάμιλο των μεγάλων τραγικών μας, αλλά με αντικείμενο τη συνάντηση του ανθρώπου με την αγάπη του Χριστού. Τη Θέωση του ανθρώπου και τη γνωριμία του με την παρουσία του Θεού κάθε στιγμή στην ζωή του.

Τόσο ζωντανή ήταν η επίδραση της Ελληνικής Γραμματείας στην παιδεία και την ζωή των πατέρων αυτών, που φαίνεται από το έργο ζωής τους, αλλά και απο το σύγγραμμα του Μεγάλου Βασιλείου με τίτλο: «Προς τους νέους, όπως αν εξ ελληνικών ωφελοίντο λόγων» («Προς τους νέους, πώς να ωφεληθούν από την ελληνική γραμματεία). Γιατί η δημιουργία και η αγάπη τίποτε δεν αφήνει να πάει χαμένο. Όλοι και όλα είναι μέρος της δημιουργίας του κόσμου, και προωρίζονται για το καλό όλων.

Ας μην αναφερθούμε ειδικά στους άλλους πατέρες που δίδαξαν και έγραψαν, όπως π.χ. ο Ιωάννης ο Σιναΐτης, ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός και τόσοι άλλοι, που έγραψαν και γράφουν, διαρκώς έκτοτε και αδιαλείπτως.

Είναι πια διαπιστωμένο γεγονός πως οι πολιτισμικοί αναβαθμοί χαρακτηρίζονται από αναστατώσεις, φανατισμούς, επιθετικότητα, ακόμη κι εγκληματικότητα. Δεν πρέπει να μας παραξενεύουν οι εκδηλώσεις αυτές. Ας θυμηθούμε, τα εγκλήματα της εξουσίας και τις συνωμοσιες των ρωμαίων, με τους διωγμούς των χριστιανών και τις μονομαχίες στο κολοσσαίο. Την μαύρη σελίδα που έγραψε με την ιερά εξέταση η δυτική Εκκλησία, και τα φονικά της Γαλλικής επανάστασης, η οποία γέννησε τον Διαφωτισμό, κλπ. Σε μια τέτοια εποχή ζούμε σήμερα. Ο κόσμος, όπως τον ξέραμε, αλλάζει. Τέλειωσε η ζωή των ανθρώπων με πνεύμα, καλλιέργεια, θέληση, πίστη, κρίση, επιλογή, και απόρριψη. Από εδώ και στο εξής τα πάντα τείνουν να γίνουν ένα σύστημα, με πολλά γρανάζια, όλους εμάς. Η πολιτική, η οικονομική, η εθνική και η πολιτιστική μας ταυτότητα και ιδιοπροσωπία, όλα πια συγ-χέονται σε ένα μεγάλο χωνευτήρι. Για την ελαχιστοποίηση του κόστους, τη μεγιστοποίηση του κέρδους και τις μικρότερες δυνατές διαταραχές στα πλάνα κυριαρχίας. Όχι πρωτοβουλία, όχι δυνατότητα, όχι ελευθερία. Δικαιώματα ναί, ελευθερίες ναί, δυνατοτητες ναί. Όσο περισσότερα τόσο μεγαλύτερη η αίσθηση ανεξαρτησίας και τόσο πιο πιθανή η μη εφικτή άσκηση αυτών.

Είναι καλά ενημερωμένος, όποιος γνωρίζει ότι: θυμό έχουν εκείνοι που θέλουν, κι όχι εκείνοι που έχουν. Θυμώνει ο ειδωλολατρικός κόσμος που κηρύσσεται η αγάπη του Θεού. Θυμώνει ο άρχοντας που δεν προσκυνιέται πια σαν Θεός. Θυμώνει ο χριστιανός που τον περιφρονούν, τον συκοφαντούν και τον καταδιώκουν και φανατισμένα αντεπιτίθεται. Θυμώνει ο δουλοπάροικος που δεσπόζει στη ζωή του και στο σπίτι του ο φεουδάρχης. Θυμώνει ο προλετάριος που τον εκμεταλλεύεται το κεφάλαιο. Θυμώνει ο Χίτλερ που υπάρχει κάποιος και χαλάει την εικόνα που ο ίδιος έχει για τον εαυτό του και τη ράτσα του, και γι' αυτό τον εξαφανίζει στους θαλάμους αερίων και τον καίει στα κρεματόρια. Θυμώνει ο βουλευτής που έχασε την έδρα του, γιατί έχασε τα προνόμιά του. Αγωνίζεται θυμωμένα και με πείσμα η αντιπολίτευση για να γίνει εξουσία, και μόλις γίνει, ημερεύει. Κάνει τα ίδια, οπως οι προηγούμενοι.

Και σήμερα πια, που η ψυχολογία έχει προχωρησει πολύ στις διαπιστώσεις της, οι ισχυροί, που θέλουν κι άλλα, θέλουν να μας πείσουν πως αυτοί ορίζουν. Και επειδή είναι καλά ενημερωμένοι, γι' αυτό ακριβώς δεν είναι -δεν φαίνονται- πια θυμωμένοι. Είναι ήρεμοι! Είδατε πόσο γαλήνιοι κι αδιάφοροι μας επιτάσσουν να υποταχτούμε στην αιχμαλωσία;

Για το λόγο αυτόν, δηλαδή για την εικόνα του βέβαιου και ασφαλούς, του ακλόνητου και κυρίαρχου, συγκεντρώνονται κάθε τόσο στις λέσχες και συμφωνούν. Μετά βγαίνουν όλοι μαζί, σύμφωνοι, με προγράμματα και σχέδια εν κρυπτώ αποφασισμένα. Κι ο πολίτης, ο μικρός λαός, ο φτωχός και χρεωμένος λαός, δεν μπορεί να αντισταθεί.

Μα αυτή η ηρεμία που καθρεφτίζεται στα πρόσωπα των αρχόντων του κόσμου δεν είναι εκείνη που σε γαληνεύει και δεν μπορείς να αφήνεσαι στο λόγο τους και στο νόημά του. Είναι το ένδυμα του σώματος αυτή η μάσκα, κι όχι η «στολή της ψυχής» τους. Και γι' αυτό δεν μπορούν μ' αυτή τη μάσκα του εγωϊσμού και της δια-φθοράς, να ειρηνέψουν τον κόσμο και να γιατρέψουν το άλγος του.  Γιατί η ειρήνη τους δεν είναι για τους ανθρώπους, αλλά για τον εαυτό τους, για τα συμφέροντα και για τις συμμαχίες τους (**).

Και γιατί, ακόμη κι αν οι άρχοντες του κόσμου τούτου ακούσανε κάποτε το λόγο της αγάπης, ο λόγος ετούτος έμεινε γι'αυτούς μια πληροφορία, μια αναφομοίωτη -και γι' αυτό στείρα- επιρροή. Το ίδιο συμβαίνει και με το Ελληνικό πνεύμα, το οποίο πλείστοι όσοι μνημονεύουν ακόμη, αλλά ελάχιστοι υιοθετούν ως πράξη τους τα προστάγματα και τη σοφία του.

Αν η ψυχή δεν ψέλισσε ποτέ της τα πανανθρώπινα αιτήματα κι ερωτήματα που διατυπώθηκαν και διακηρύχτηκαν με τον Ελληνικό τον λόγο, πώς θα μπορέσει να κατανοήσει και να βιώσει την αγάπη του Χριστού για την ολότητα του κόσμου; Αν ποτέ του ο άνθρωπος δεν βγήκε από το εγωτικό σαρκίο του και δεν ενηλικώθηκε πνευματικά, πως θα καταλάβει ότι ο κόσμος μας, υπάρχει για όλους; πώς να νοιώσει εκείνο το «Ουκ ένι Ιουδαίος ουδέ Έλλην, ουκ ένι δούλος ουδέ ελεύθερος, ουκ ένι άρσεν και θήλυ· πάντες γαρ υμείς είς εστέ εν Χριστώ Ιησού» (Επιστολή Παύλου, προς Γαλάτας κεφ. 3 εδ. 28). (***)

Αν τα μεγάλα μαθήματα ζωής και πολιτισμού δεν αλλάξουν τον άνθρωπο, τότε δεν υπάρχει γνωριμία μαζί τους, ακόμη κι αν ψελλίζει με τα χείλη σπαράγματα από την ουσία τους. Είναι σαν κουβαλάει στην τσέπη του ένα πολύτιμο δαχτυλίδι που δεν το φορεί, γιατί δεν είναι στα μέτρα του.

Ο Χριστός κάθε μέρα «ξανασταυρώνεται», γιατί ματώνει η αγάπη που κήρυξε για όλους τους ανθρώπους. Κι αυτό είναι κακό για τους ανθρώπους. Αλλά αυτή 'ναι ακριβώς και η δική μας ευκαιρία, για να επιλέξουμε.

Τί να επιλέξουμε; Ό,τι μας ενώνει, δηλ. το καλό και τη ζωή ασφαλώς. Γιατί το κακό είναι η απουσία του καλού, είναι θάνατος. Και μας χωρίζει. Κι επί τέλους, για να δώσουμε στο ελληνικό πνεύμα από το οποίο εμφορούμεθα, την προοπτική του! Γιατί αν το κάλλος του λόγου δεν σαρκωθεί σε κάλλος ψυχής, σε αρετή, ο λόγος παραμένει κενός.

Σημειώσεις

(*) βλ. ενδεικτικά:
Ιησούς: “ Ο υψών εαυτόν ταπεινωθήσεται και ο ταπεινών εαυτόν υψωθήσεται.”
Χείλων ο Λακεδαιμόνιος (600 π.Χ.): “Τα μεν υψηλά ταπεινούν (ο Θεός), τα δε ταπεινά υψούν.”
Ιησούς: “ Αγαπάτε τους εχθρούς υμών” Ματθ.κεφ.5 §44
Κλεόβουλος ο Ρόδιος (500 π.Χ.): “ Τον δε εχθρόν φίλον ποιείν.”
Ιησούς: “ Ευεργετείτε εκείνους που σας μισούν” Ματθ.κεφ.5 §44.
Κλεόβουλος ο Ρόδιος (500 π.Χ.): “ Τον δε εχθρόν ευεργετείν”.
Ιησούς: “ Ουκ επιορκήσεις” Ματθ.κεφ.5 §33.
Πυθαγόρας: (580 π. Χ.) “Σέβου όρκον.”
Ιησούς: “ Μακάριοι οι πεινώντες και διψώντες την δικαιοσύνην.”
Πλάτων (427 π.Χ.): “Η δικαιοσύνη είναι το μεγαλύτερον αγαθόν για την ίδια την ψυχήν.”
Και ο χρυσός κανών
Ιησούς: “Όλα όσα θέλετε να σας κάνουν οι άνθρωποι, κάνετε και σείς τα ίδια σ΄ αυτούς.”Ματθ.κεφ.7 §12
Ισοκράτης (430 π.Χ.): “Μην κάνετε στους άλλους εκείνα για τα οποία εσείς θυμώνετε όταν τα κάνουν οι άλλοι σε σας.” (πηγή)

(**)
"Ειρήνην αφίημι υμίν, ειρήνην την εμήν δίδωμι υμίν· ου καθώς ο κόσμος δίδωσιν, εγώ δίδωμι υμίν..." (από το Κατά Ιωάννην Ευαγγέιο, κεφ. 14 εδ. 27), [Φεύγω και σας αφήνω ειρηνεμένους. Σας δίνω τη δική μου την ειρηνη. Δεν σας δίνω την ειρήνη που δίνει ο κόσμος...].

(***)
Στα «Γεροντικά» βρίσκεται γραμμένη, ανάμεσα σε πολλές, κι ετούτη η μικρή ιστορία: Πως κάποτε βρισκόταν σε μια μεγάλη πόλη ο Επίσκοπος της περιφέρειας, μεγάλων χαρισμάτων άνθρωπος. Όλοι αποφάσισαν να πάνε στο ναό για να δούν και τον Επίσκοπο. Ως και η εταίρα της περιοχής, στολίστηκε να πάει. Μεγάλη κατακραυγή όμως σηκώθηκε εναντίον της, «πώς τάχα τόλμησε αυτή, μια αμαρτωλή, να βεβηλώσει το ναό και να ασεβήσει με την παρουσία της προς τον Επίσκοπο». Σαν τό 'μαθε ο Επίσκοπος, είχε άλλη άποψη. Τους κάλεσε όλους, να την προϋπαντήσουν, και σαν αυτή έφτασε καταστόλιστη με την άμαξά της, ο άγιος γέροντας απευθύνθηκε προς τον λαό, λεγοντάς τους: «Αγαπημένοι μου αδελφοί, βλέπετε πόσο στολίστηκε η γυναίκα αυτή για να προσελκύσει την προσοχή μας στο διάβα της. Ελάτε λοιπόν, κι όλοι εμείς ας στολίσουμε την ψυχή μας, με αρετές, ώστε να την προσέξει και να την βραβεύσει ο Χριστός».

 * * * * * * * * * * * * 
Τούτο το σημείωμα το προκάλεσε ο Κ. Παπαχρήστου. Και γι' απάντηση, έγραψα τούτο «το παραμύθι», χωρίς επιστημονικές αξιώσεις, μα με την αγάπη που έχει κανείς για τις ρίζες του, για τους βλαστούς  του δένδρου, απ' το οποίο κρατάει, και για τους καρπούς που (με την συμβολή του) θα παραχθούν, άσχετα από το αν θα τους γευτεί ο ίδιος. Πιστεύοντας απλώς στο ατομικό χρέος.